ترکمن
های سلجوق ها به رهبری طغرل بگ سلسله ای در ایران تأسیس کردند سپس در 450
هـ/1055 م به بغداد رسیدند و بدین ترتیب مقدمات تشکیل و تثبیت امپراتوری
بزرگ جهان اسلام به نام سلجوقیان فراهم آوردند. دراین بررسی به تاریخ مهم
و پراثر ترکمنان سلجوق نمی پردازیم، بلکه به آثار جاودانه ای که بعنوان
نمادهای معماری دوره ی ترکمنان سلجوقی شناخته می شود، به تفصیل توجه می
کنیم:
متعاقب استقرار خاندان سلجوق و گسترش قلمرو حکومت آنان تمدنی به نام تمدن سلاجقه ی ایران به وجود آمد که در تاریخ سیاسی و اجتماعی و فرهنگی ملت ما اهمیت بسزایی دارد.[1] در دوران سلطنت این خاندان، شهرهای اصفهان، مرو، نیشابور، هرات، جرجان و ری مرکز تجمع صاحبان هنر و پیشه بوده اند که امروز خوشبختانه بسیاری از آثار این هنرمندان در موزه های داخلی و خارجی دیده می شود. در این عصر صنایع و معماری نه تنها درداخل ایران زنده و با عشق و ابتکار زیاد تعقیب شد، بلکه فتوحات سلجوقیان اصول صنایع ایران را تا سواحل مدیترانه و حتی تا شمال آفریقا[2] بسط داد. به همین جهت دوره ی سلجوقیان از لحاظ سبک و شیوه ی هنری در تاریخ هنر ایران دارای مقام ویژه ای است. به بیان دیگر، با آمدن سلاجقه به ایران تحولی در هنر این دوره ی ایران رخ داد، زیرا وحدت سیاسی باعث شکوفایی علوم دینی و فنون شد. به همین دلیل، این عصر را می توان دوره ی «درخشان معماری ایران» دانست. زیرا دراین دوره هنر معماری شکوفا شد و به درجه ی کمال رسید و هنرمندان و معماران چیره دست آثار فراوانی به وجود آوردند. در این زمان ایران در معماری به عوامل و عناصری که بتوان با آنها به ساختمان مسجد بزرگی که دارای حیاط مرکزی و چهار ایوان باشد، دست یافت و از تلفیق دو عامل، حیاط چهار ایوانی و تالار مربع گنبددار چهار طاقی ، مسجد بزرگ ایرانی به وجود آمد.[3]
این سبک مسجد چهار ایوانی، اساس معماری مذهبی و کاروانسرا و مدرسه سازی ایران را تشکیل می دهد[4] و بدین ترتیب، دردوره ی سلطنت سلجوقیان سبک ساختمان مساجد با ایوانهای چهارگانه در ایران مرسوم شد و ظاهراً معماران ایرانی که از سبک ساختمانی مزبور راضی به نظر می رسیدند از آن پس کارخود را انجام یافته دیده، همّ خود را مصروف تزئینات عمارت کردند.[5] و با توجه به اینکه تزئینات جزئی از معماری و عناصر به کار رفته در آن را تشکیل می دهد. تزئین ابنیه در این دوره با دقت تمام انجام گرفته است. یکی از عناصر تزئینی که از آن استفاده ی زیادی شده، آجر است. آجر در این دوره رفته رفته جای خشت را در بناهای مذهبی گرفت و در نتیجه سطح آجر که از مصالح مرغوب، قابل رؤیت و بادوام بود، درمعرض دید قرار گرفته، از انواع امکانات هندسی در کاربرد آجر استفاده شد و در بناها به شیوه ی بسیار ماهرانه به کار رفت[6] و مطابق رسم آن زمان سطوح خارجی
بنا بدون هیچ گونه پوشش اضافی با همان نماسازی آجری عرضه شده است.
می توان گفت هنر آجرتراشی و تزئین ابنیه به وسیله ی آجرهای تراشیده از قرن پنجم هجری در ایرن معمول بود و تا اواخر قرن ششم هجری راه تکامل خود را پیمود.[7] اما ذکر این مطلب لازم است که کمی قبل از آنکه سلجوقیان به ایران دست یابند، سلطان محمود غزنوی بنای عظیم و زیبایی در غزنین ساخت. برج ظفر وی و برج ظفر سلطان مسعود سوم نشان می دهد که معماری، مخصوصاً آجرکاری آن زمان پیش از آنکه سلجوقیان سر از اطاعت غزنویان بپیچند تا چه حد ترقی کرده بود.
بنابراین جای تعجب نیست که آجرکاری ایران در معماری سلجوقی به آخرین درجه ی ترقی رسیده و تقریباً کامل شده است. با این همه باید دانست که معماری سلجوقیان تقلید از معماری غزنوی یا دیگران نیست، بلکه سبک و اسلوب خاصی داشته، دارای ابتکار و مظاهر زیبایی بزرگی است.[8]
در این دوره یکی دیگر از مشخصات معماری، ایجاد کتیبه و خطوط تزئینی از آجر تراشیده با برآمدگی و فرورفتگیهاست که در اکثر بناهای این زمان مشاهده می شود.[9] بعد از تبدیل خط کوفی به خط نسخ، نحوه ی تراشیدن آجر و تشکیل حروف و کلمات این خط با دشواریهایی مواجه می شود، از این رو کتیبه ها و تزئینات آجری، جای خود را به گچبری می دهند. بطوریکه بعد از آن زمان محرابها و دیوارها با طرحهای برجسته ی گچبری تزئین می شوند.
در اواخر دوره ی سلجوقیان کاشی لعابدار به رنگ فیروزه ای در ابنیه ی ایرانی ظاهر می گردد. رنگ و تزئینات گچبری نقش مهمی در معماری این دوره دارد. تزئینات آجر تراشیده در درجه ی دوم اهمیت قرار می گیرد و تزئینات رنگی جای آرایش آجری رادر نمای ساختمان اشغال می کند.[10] در این دوره، علاوه بر فرمهای تزئینی از قبیل فرمهای خفته و راسته، بادبزنی، بافت حصیری، و دیگر فرمهای سلجوقی، نوعی تزئین مرکب از آجر و کاشی یا آجر و کاشی و گچبری اضافه می شود که پایه گذار کاشیکاریهای زیبای معماری دوران پس از سلجوقیان می شود.
«سلجوقیان ساختمانهای خود را با طرحهای برجسته و گچبریها تزئین می کردند و دیوارهای اتاقها را با کاشیهای رنگین درخشان می پوشانیدند. در ایران رنگ آمیزی از ضروریات است. زیرا که بیشتر آن سرزمین، بیابان است و گلها و گیاهان در بهار دورانی کوتاه دارند و با فرارسیدن فصل گرما تنها زمین تشنه لب برجای می ماند. پس دیوارهای رنگین کاخها و محراب مسجدها می تواند جبران بی رنگیهای طبیعت را بکنند و در هر فصل یادگاری از بهار باشند.»[11]
در قرن یازدهم (پنجم هجری) تزئین روکار، با کاشی منقش براق معمول شد؛ بدینسان در قلمرو اسلام همه ی هنرها به خدمت مسجد درآمدند و از این راه جلال و سرافرازی یافتند. مجسمه ساز که از بیم تجدید بت پرستی از تراشیدن مجسمه منع شده بود کوشش خود را در راه ایجاد نقوش برجسته به کار انداخت و از تراش سنگ و گچبری اشکال فراوان به وجود آورد. سفالگر ایرانی برای سردر مسجد و منبر ومحراب، معرقهای چند رنگ و کاشیهای براق به کار می برد.[12]
اما این تزئینات و گچبری تنها برای تزئین مسجد بکار نمی رفت. بلکه قصرها و منازل و اشراف نیز با این عناصر تزئینی مزین می شده است. عناصر عمده ی طرحهای تزئینی در ابنیه مذهبی را نقوش گل و بوته – که از تزئینات اصلی اسلامی است- و کتیبه های عظیم به خط کوفی تشکیل می دهند [13]، که در واقع از مشخصات اصلی معماری سلجوقی است. این مقرنسها که به شکل طبقاتی روی هم ساخته شده اند برای تزئین و آرایش بنا و برای آنکه بتدریج از شکلی هندسی به شکل دیگری برسند- مخصوصاً از اشکال مربع به اشکال دایره ای که گنبدها بر آنها قرار می گیرند- به کار می رود که بیشتر اوقات این مقرنسها در جبهه ی ساختمانها به کار رفته است.[14] به طور کلی می توان گفت که این هنر تزئینی در دوره سلجوقیان در مرحله ی تحول شدید بوده، از صورت کلی که در ممالک مختلف و نواحی اشغالی عرب بروز کرده بود به سوی عوامل و عناصر ساسانی از جمله تالارهای مربع بزرگ رفت و چون سقف این نوع تالارها به کمک گوشوار ساخته می شد، زمینه ی مناسبی برای توسعه ی مقرنس فراهم شد.
بناهای ترکمنان سلجوق
غالب بناهای تاریخی ترکمنان سلجوق که بر پا بوده و قابل مطالعه می باشند، جنبه ی مذهبی دارند.
می توان استنباط کرد که سلجوقیان به ترتیب ساختن مساجد، مدارس و مقبره ها را بر دیگر بناها ترجیح داده اند، چرا که از بنای کاخها، خانه ها و دیگر آثار معماری این دوره اطلاع زیادی در دست نیست. طی سالهای اخیر کاوشهای علمی نشان داد که در بعضی از نواحی ایران نمونه هایی از این نوع معماری سلجوقی کشف شده است در مجموع می توان گفت معماری ترکمنان سلجوق در ایران متمرکز در ایجاد بنای ساختمانهایی از نوع مسجد بوده است و برای رسیدن به این هدف با استفاده از عناصر معماری ساسانی (گنبد، ایوان، حیاط) و اسلوب ساختمانهای طاقدار و دیگر روشهای مختلف توانسته اند خاصیت و کیفیت دقیقی به معماری این دوره ی ایران ببخشند و در نتیجه معماری شکل مشخص ایرانی به خود گرفته، طرح حیاط چهار ایوانی با رواقهای اطراف آن اساس معماری سلجوقیان را در بناهای مذهبی و غیر مذهبی تشکیل داده است.
1- مساجد
سده ی پنجم هجری، شاهد شکوفایی و کمال هنر معماری ترکمنان سلجوق بود. این دوره که مصادف با اقتدار کامل سیاسی و ترویج دین همراه بود، معماران زمان سلجوقی با استفاده از فرمهای زمان ساسانی و مهارت در بکار بردن آنها به عوامل و عناصری که بتوان با آن مساجد بزرگ را بنا کرد دست یافتند و سبک معماری چهارایوانی در بناهای مذهبی، بخصوص در مساجد این زمان متداول شد و بیشتر ابنیه ایران بر محور معماری چهارایوانی ساخته شدند. این سبک معماری نه تنها در ایران بلکه در بیشتر سرزمینهای اسلامی تحت سلطۀ سلجوقیان رواج یافت و در نتیجه، مساجد بزرگی با این طرز معماری در کشورهای اسلامی ساخته شد. با یک نظر اجمالی به مساجد مهم ایران که بعد از دورۀ سلجوقیان احداث شده است، بخوبی می توان دید که طرح مزبور تا چه اندازه سرمشق و نمونۀ عمومی مساجد در ادوار بعدی گردیده است. بطوریکه هم اکنون نیز در پیروی از شیوۀ مزبور ادامه دارد. با در نظر گرفتن اینکه ادامۀ این شیوۀ معماری بعد از دورۀ سلجوقیان بیانگر همان ویژگی معماری ایران است که از تداوم بی نظیری برخوردار می باشد، می توان گفت معماری ایران در سیر تحولی خود در هر دوره، از تجارب گذشتگان سود جسته و با تکامل آن توانسته است آثار باارزشی خلق کند که امروزه مایۀ مباهات ما ایرانیان است. نقشه و طرح کلی مساجد، در شکل کامل خود، در این دوره دارای خصوصیات ذیل است:
« در ابتدای محور طولی بنا، سردر ایوان قرار دارد که در جلوی آن صحن بار واقع است. طاقنماهای دور صحن به چهار ایوان ختم می شوند که دو ایوان در محور طولی و دو ایوان در محور عرضی قرار دارند و شبستانها در پشت طاقنماها واقعند؛ ایوان اصلی در محور طولی مسجد و روبروی ایوان ورودی، که سوی دیگر صحن است قرار دارد و به شبستان مربع شکلی باز می شود که گنبد دارد و در دیوار جنوبی آن، در انتهای محور طولی مسجد، محراب واقع است.»[15] مهمترین مساجد دورۀ سلجوقی که همۀ این عوامل را دارند عبارتند از: مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع زواره، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع برسیان، مسجد جامع گلپایگان و مسجد جامع قزوین.
2-مناره ها
مناره معمولاً درکنار مساجد برپاگشته و در هنر معماری اسلامی دارای مقام ویژه ای است. این عنصر مسجد جهت رساندن صدای مؤذن و فراخوانی تودۀ نمازگزاران در مساجد به وجود آمد وجنبۀ تزئینی و آرایشی آن در ایران بسرعت قوی تر شد؛ به گونه ای که کحلی شد برای نمایش انواع هنرهای تزئینی آجرکاری و کاشیکاری. ظاهراً زینت دادن و منقش و رنگی کردن مناره ها از نیمۀ قرن سوم هجری به بعد معمول شده است. از این دوره به بعد بدنه و کلیۀ قسمتهای خارج مناره را با آجر، گچ و کاشیهای رنگی با استفاده از آیات و احادیث نبوی(ص) زینت می داده اند. [16] ایجاد مناره های برافراشته گویای این حقیقت است که مناره تنها به عنوان محل پرتوافکنی چراغها و گفتن اذان و فراخوانی برای نماز مورد استفاده قرار نگرفته، بلکه بیشتر برای زینت مساجد به کار می رفته است. با توجه به ارتفاع این مناره ها که نگاه را به بالا می کشاند و عظمت را القاء می کند، می توان گفت وجود مناره در مساجد وسیلۀ نزدیک شدن به خالق و نیروهای طبیعت نیز هست و به همین دلیل در تزئین و زیباسازی مناره دقت زیادی شده است. بطوریکه هر مناره فقط نشان دهندۀ یک هنر نیست. بلکه بعضی از مناره ها جلوه گر مجموعه ای از هنرهای تزئینی، خطاطی،نقوش هندسی و گلبوته های مختلف هستند.در بدو امر، قاعده و قانون خاصی برای محل ساخت مناره ها نبوده است. گاه در چهار گوشۀ مسجد، زمانی جدا از در ورودی، گاهی وصل به بنا و گاهی با فاصیه از بنای مسجد ساخته می شده است. ساختن مناره در زمان سلجوقیان در سطح بسیار گسترده ای توسعه و تکامل یافته و از اهمیت خاصی نیز برخوردار است. این دوره ایجاد مناره به صورت نشانی از مساجد و راهنمای کاروانیان به شهر رواج فوق العاده ای داشته و در طرز بنای آنها دگرگونیهایی پیدا شده است. این دگرگونیها و نوآوری را می توان از شاهکارهای هنر معماری ایران دانست. فرم بیشتر مناره های سلجوقی استوانه ای و شامل انواع مناره های کوتاه و ضخیم و مناره های بلند، که قسمت بالای آن باریک و ظریف است، می شود. این مناره ها به واسطۀ ارتفاع بلندی که داشته اند کمتر برای اذان گویی به کار می رفته اند و مؤذن بالای مسجد اذان می داده است. در واقع این مناره های بلند و باریک و مزین شده بیشتر جنبۀ زینتی داشته و با باریک و وسیع شدن تنه، حلقه ها و قرنیزهای تزئینی خود، زیبایی خاصی را القا می کنند. [17] در بعضی از این مناره ها مقرنس کاریهای بسیار زیبایی دیده می شود که مناره شکل میله های چراغهای دریایی به خود گرفته است. تزئینات این مناره های آجری – با توجه به اینکه هنر آجرچینی پرکار و پرنقشه از خصوصیات معماری دورۀ سلجوقی بوده- عبارت است ازنقشهای آجرکاری تکرار شده، نقوش هندسی، زیگزاگها، ضربدرها، مشبکها، کتیبه ها و خطوط کوفی برجسته از آجر و کاشی آبی رنگ که گاهی تمام بدنه را می پوشاند یا به منطقه و قسمتهای هندسی تقسیم می شود. با نگاهی به تزئینات این مناره ها می توان گفت که مناره زمینۀ مناسبی برای اعمال ذوق و سلیقه هنرمندان در هنر آجرکاری این دوره از معماری ایران بوده است. مناره های دورۀ سلجوقیان مثل اکثرمناره های دوران اسلامی ایران، در داخل میله دارای پلکانی هستند که پله های آنها در اطراف محوری به بالا صعود می کند و معمولاً پله ها حلزونی شکل ساخته شده اند. از زمان سلجوقیان مناره های باارزش و مهم زیادی به جای مانده که به ذکر آنها می پردازیم.
1) منارۀ تاریخانۀ دامغان
2) منارۀ مسجد میدان ساوه
3) منارۀ مسجد پامنار زواره
4) منارۀ مسجد جامع کاشان
5) منارۀ مسجد جامع دامغان
6) منارۀ برسیان
7) منارۀ ساوه
8) منارۀ خسروگرد
9) منارۀ چهل دختر
10) منارۀ بسطام
11) منارۀ گار
12) منارۀ علی
13) منارۀ سین
14) منارۀ ساربان
15) منارۀ زیار
16) منارۀ راهروان
17) منارۀ مسجد گز
18) منارۀ سمنان
19) منارۀ خرم آباد
20) منارۀ مدرسه
21) منارۀ پنجه شاه کاشان
3. مدارس
سلجوقیان ، با ایجاد مدارس بنای مذهبی دیگری را وارد معماری اسلامی کردند.[18] مدرسه در ارتقاء سطح فرهنگ و توسعۀ دانش در بین توده های مردم کاملاً مؤثر و مورد توجه بود. به طوری که در اندک زمانی این مراکز به شکل یک تشکیلات دولتی درآمد و محل تعلیم و پرورش مأموران دولتی شد. اما در زمان سلجوقیان پیشرفت بسیاری داشته، احداث مدارس مذهبی به طور محسوسی توسعه یافته و در آنها اصول مذهب اهل سنت بویژه فقه شافعی تدریس می شده است.
در آن وقت مذهب شافعی پیروان زیادی داشته است که در بعضی از نقاط ایران به سر می بردند. [19] یکی از ممیزات این دوره منظم کردن این گونه مراکز آموزشی است که جنبۀ کاملاً رسمی پیدا کرد و اولین مرکزی که نام مدرسه به خود گرفت، مدرسه ای است که در زمان طغرل در شهر نیشابور تأسیس شد. ناصرخسرو در سفری که به سال 441 هجری (1046 هجری) به این شهر کرده است، وضعیت این مدرسه را بسیار پیشرفته ذکر می کند. [20] یکی از کسانی که سهم بسزایی در گسترش این مراکز آموزشی دراین دوره داشت،خواجه نظام الملک وزیر سلجوقیان بود که اولی مدرسۀ چهارایوانی به نام نظامیه را به سال 457 هجری در بغداد برای ابو اسحاق شیرازی، فقیه معروف تأسیس کرد. چند سال بعد نیز مدرسۀ دیگری در نیشابور برای فقیه دیگر، جوینی، ساخ. پس از آن در شهرهای بصره، اصفهان، بلخ، هرات، موصل، خرجرد، طوس و جاهای دیگر مدارسی از این نوع تأسیس کرد. جانشینان نظام الملک از او سرمشق گرفته، ساختن مدارس در سراسر امپراتوری سلجوقی گسترش یافت. [21] یکی از عوامل مؤثر درایجاد این گونه مدارس ایمان مذهبی مردم بود که باعث شد مدارسی را برای امور خیریه وقف کنند، بطوریکه در بعضی از شهرها تعداد این گونه مدارس وقف شده به دهها مدرسه می رسیده است.[22] متأسفانه از مدارسی که در این دوره به دست این وزیر یا دیگران ساخته شده اثر چندانی باقی نیست ولی بررسی های انجام شده نشان می دهد که این مدارس دارای حیاطهای مرکزی و چهار ایوان بوده اند. این مدارس تأثیر زیادی در طرز ساختن مساجد نیز داشته است. زیرا ایرانیان از آن وقت توانسته اند دگرگونی در بنای مساجد ومدارس ایجاد کنند.[23] حیاطهای مستطیل شکل مدارس و گنبدهای مساجد باعث شد که این سبک ساختمان بزدی از ایران به سایر کشورهای اسلامی منتقی و معمول شود و رفته رفته صحنهای مساجد با فضای مدارس چندان تفاوت و اختلافی نداشته باشد. [24] و همان اصول مسجد سازی در بنای ساختمان این مدارس رعایت می شده است با این تفاوت که لزوماً به جای شبستان مسجد، اتاقهایی جهت سکونت طلاب در اطراف حیاط مرکزی می ساخته اند. [25] اگر چه آثار مدارس زیادی از دورۀ سلجوقیان به جای نمانده ولی بررسی بقایای دو مدرسه خارگرد (خرجرد) و ری می توان به طرح و کیفیت بنای مدارس در دورۀ سلجوقیان پی برد.
2. کاروانسراها
ساختار حکومتی ترکمنان سلجوق ، ایجاب می کرد تا بنابر ضرورت دست به احداث ساختمانهایی بزنند که ارزش معماری و انسانی فوق العاده ای را داشته است. کاروانسراها به عنوان یکی از بناهای عام المنفعه به طور منظم در تمام جاده های اصلی و مهم برای استراحت کاروانیان به صورت آبرومندی بنا می شد. به طوری که از مفهوم کاروانسرا استنباط می شود، وجود این بناها مرحلۀ پیشرفته ای از زندگی را مجسم می کند و در واقع شاهرگ حیات اقتصادی و بازرگانی هر دوره را تشکیل می دهد. تردد کاروانها و مبادلۀ کالاهای بازرگانی در دورۀ سلجوقیان برتعداد این کاروانسراها افزود. و از آنجا که امپراتوری سلجوقیان مراحل پیشرفت خود را طی می کرد، احداث چنین ابنیه ای مورد توجه بوده است. بنابراین از دوران سلجوقی به بعد می توان تحول کاروانسراها را از نشر اصول ساختمانی تحت بررسی قرار داد. گرچه این نوع کاروانسراها از ایام کهن در این سرزمین وجود داشته اند، ولی برای نخستین بار در تاریخ مشرق زمین این کاروانسراها در زمان سلجوقیان با آجر ساخته شدند و به همین جهت برپاکردن و حفظ و نگهداری چنین ابنیه ای متحمل مخارج گزافی می شده است. این کاروانسراها که تنها در برابر انواع حوادث پایداری کرده اند، هنوز در دورافتاده ترین نقاط کشور پابرجای هستند. در این کاروانسراها که محل اقامت موقت و استراحتگاهی برای مسافران و کاروانیان بود مردمانی از هر قشر و طبقه در کنار هم اقامت می کردند و در بسیاری از مواقع مکانهای بسیار مناسبی برای دفاع در برابر راهزنان به شمار می رفتند. این ابنیۀ عظیم به نامهای کاروانسرا، رباط یا خان نامیده شده اند و در حقیقت عملکرد و مفهوم آنها یکی است و همگی با اهمیت خاصی ساخته شده اند. طرز بنای این کاروانسراها به طور قطع در سبک ساختمانی مدرسه ها نیز تأثیرگذاشته است. با در نظر گرفتن دیگر بناهای این دوره، می توان گفت که کاروانسراها قسمت اعظم ابنیۀ غیرمذهبی را در زمان سلجوقیان تشکیل می دهند. [26] متأسفانه بقایای چند نمونۀ قدیمی از این گونه بناها بر جای مانده است که آنها نیز احتیاج به بازسازی و مراقبت دارند.
1. رباط شریف
2. رباط انوشیروان
3. رباط ملک
4. کاروانسرای زعفرانیه
3. مقبره ها و برجهای مقبره
ترکمنان سلجوق به ساختن مقبره ها به عنوان مهمترین بنای مذهبی ، اهمیت زیادی دادند. [27] طرز بنای آرامگاههای این دوره ادامه و دنبالۀ شیوه معماری مقبره های آل بویه و آل زیار است که تکنیک و طرز بنای آنها بیشتر مؤثر از مقبره های ناحیۀ شمال ایران است. این طرز بنا همراه با تکنیک آن توسط آل بویه به شهر ری و دیگر نواحی ایران منتقل شده و فرم این مقبره ها به دو صورت مختلف است.مقبره به شکل برج ومقبره به شکل قبّه . هر دو نوع آن در مشرق ایران (خراسان) تکمیل می شود و به عنوان مقبره های اُمرای ایرانی یا تُرک یا فرمانداران بنا می شود. عموماً بر فراز این مقبره ها، گنبدی ساخته می شد که همین گنبد صورت دینی به آن بنا می داد. شاید بتوان گفت که درساختن مقبره های گنبددار، معمارها تا حدی از فن معماری هلنی یا مسیحیت شرقی تأثیر گرفته و این روش را از آنها اقتباس کرده اند.[28] این حدس بیشتر از این جهت تأیید می شود که امویها گنبد بیت المقدس را که معروف به قبه الصخره است و عباسیها گنبد صلیبیه سامره را از آنها اقتباس کرده اند. [29] تکامل این معماری را در زمان سلجوقیان می توانیم با درنظر گرفتن انواع شکل و نقشۀ مقبره های این دوره که شامل آرامگاههای چهارگوش، چندضلعی، دایره و ترکدار می باشند بخوبی بررسی کنیم.
در شرح کلی مقبره های دورۀ سلجوقیان در ایران می توان گفت که بیشتر مقبره های این دوره دو طبقه بنا شده اند. طبقۀ بالا یا اتاق مقبره و طبقۀ زیرین یا دخمه که محل دفن اجساد بوده است. طبقۀ بالا بیشتر جهت انجام فرایض دینی مورد استفاده قرار می گرفته و به همین دلیل در بعضی از این آرامگاهها یا مقبره ها یا محراب نمایی در جهت قبله وجود دارد. این مقبره ها در داخل به وسیلۀ یک سقف یا قبه نیم دایره و در خارج به وسیله گنبد مخروطی، هرمی و یا قبه ای متناسب با بدنه پوشانیده شده اند.
گنبد مقبره ها معمولاً دو پوشه بوده که پوشش خارجی آن جهت محافظت ساخته شده است. در بعضی از این مقبره ها برای عظیم و بلند نشان دادن آنها، روی قبه داخلی توسط یک ساقۀ استوانه ای یا منشوری دومین قبه یا گنبد کلاه مانند بنا شده است که پوشش خارجی را تشکیل می دهد و بدین وسیله گنبد رفیع تر شده، از فاصله های دور بخوبی دیده می شود. این طرز معماری خود حالت دینی و احترام بیشتری برا ی مقبره ها کسب کرده است. [30] بنای این نوع مقبره ها در دوران سلاجقه رواج زیادی داشته و یکی از نمونه های زیبای آن، مقبرۀ سلطان سنجر درمرو است که گنبدش قبه ای شکل و شبیه به چادرهای اقوام بیابانگرد و تُرک می باشد. [31] این گنبد با کاشیهای آبی مزین میان شکل آنها با چادرهایی باشد که در آنها زندگی می کرده اند. غالباً مقبره های افراد خاندان سلطنتی به شکل برجهای استوانه ای شکل بوده که با سقفهای مخروطی شکل پوشیده می شده است و بعضی از این برجها دارای دیوارهای ترکدار، چند ضلعی یا چهارگوش بوده اند که در گروه بندی این مقبره ها ذکر خواهد شد.
مقبره های دایره شکل
1- برج چهل دختران
2- مقبرۀ چهل دختران واقع در شهر دامغان دومین آرامگاه به جای مانده از زمان طغرل سلجوقی است. این مقبرۀ برجیشکل در وسط شهر و در پشت بقعۀ امامزاده جعفر قرار گرفته به طوری که مجکوعۀ امامزاده و ملحقات آن مانع دید نمای اصلی می شود.
3- - برج مدور: این مقبرۀ برجی شکل در مرکز شهر مراغه در کنار گنبد کبود واقع شده است و مثل چهار مقبرۀ دیگر این شهر از آجر ساخته شده از آجر ساخته شده و در بالای سکویی بلند و دخمه ای عمیق قرار گرفته است.
4- سه گنبد: این گنبد زمانی در جنوب شرقی شهر ارومیه واقع شده بود که اکنونبه علت گسترش شهر در داخل شهر قرار گرفته است. تا قرن نوزدهم به این اثر توجهی نشده بود و اولین بار در سال 1852 میلادی از طرف ن. خانیکوف این برج به دنیای هنر شناسانده شد.[32]
5- برج مهماندوست: در 20 کیلومتری شمال شرقی شهر دامغان، نزدیک قریۀ مهماندوست، در سمت چپ جادۀ دامغان- مشهد برجی آجری برپاست که اهالی قریه های مجاور آن را امامزاده قاسم از اولاد موسی بن جعفر (ع) می دانند (قریه ای که درجنوب این برج واقع شده، به همین سبب امام آباد نامیده می شود.) ولی برج مذکور هیچ گونه شباهتی به امامزاده ندارد و شاید آرامگاه یکی از بزرگان دوران سلجوقی باشد.[33]
6- برج طغرل: یکی از زیباترین آثار بجای مانده از دوران قدیم، برج طغرل واقع در شهر ری، در 20 کیلومتری جنوب تهران است. این برج به فاصله ای اندک در شرق بقعۀ ابن بابویه واقع شده که مردم محل بیشتر آن را برج قدیم می نامند.
7- گنبد سرخ : این گنبد جنوب شهر مراغه و در مجاور گورستان شهر واقع شده است. در آذربایجان به این بقعه گنبد قرمز گفته می شود که از طرف مردم بومی «قرمزی گمبذ» نامیده شده است. [34] علت این نامگذاری وجود آجرهای قرمزی است که در این بنا به کار رفته است. مصالح ساختمانی این گنبد سلجوقی که قدیمی ترین بقعۀ مراغه به شمار می رود از سنگ وآجر و ملاط آن مخلوطی از گچ وماسه است.
8- گنبد علویان: یکی از بناهای تاریخی اسلامی در شهرهمدان، گنبد علویان است. این گنبد در حال حاضر درداخل حیاط دبیرستان علوی همدان واقع شده است. در مورد اینکه این مقبره در زمان سلجوقیان شناخته شده یا در دورۀ مغول اختلاف عقیده وجود دارد.
9- بقعه پیرمسلم: این اثر تاریخی در شهر کوچک تاکستان واقع در 35 کیلومتری قزوین، بین راه قزوین- همدان قرار دارد. با اینکه راه، راه پر رفت و آمدی است، اما ظاهراً این بقعه زیاد مورد توجه قرار نگرفته و شاید علتش دور افتادن مقبره از راه اصلی و واقع شدن آن در دو کیلومتری جنوب مسیر اصلی است.
مقبره های چند ضلعی
هشت ضلعیها
1- برجهای دوگانۀ خرقان : در سالهای اخیر دو آرامگاه مربوط به دورۀ سلجوقی در خرقان شناخته شده است که شرح کامل آن در مقاله ای به نام «سه آرامگاه برجی از دوران سلجوقی» به قلم دیوید استروناخ [35] و کایلریانگ [36] منتشر شده است.
این برج به سال 486 هجری (1093 میلادی) در زمان سلطنت ملکشاه سلجوقی به وسیلۀ معمار ابوالمعالی فرزند مکی، برای منصور السی یا السفی فرزند تکین ساخته شده است. از اسامی چنین استنباط می شود که بانی این آرامگاه از شخصیتهای بزرگ دورۀ سلجوقی بوده است اما به علت نبودن عناوین، شناسایی آنها خیلی مشکل است یا به قول دانشمند محترم مهندس محمدکریم پیرنیا ممکن است که نام صاحب بقعه «آلسیز بن تکین » باشد.
2- برج دماوند
شهر دماوند در 70 کیلومتری شمال شرقی تهران و در 20 کیلومتری جنوب کوه دماوند قرار دارد. برج آرامگاه
گنبدی شکل، در شرق شهر دماوند بر فراز تپه ای مسلط به شهر که دارای چشم انداز بسیار زیبایی است واقع شده است.
3 - گنبد علی:گنبد علی یا عالی، یکی از سالمترین بناهای دورۀ سلجوقی و از قدیمی ترین ابنیۀ تاریخی شهر ابرقو است. این گنبد در سه کیلومتری شرق ابرقو درکنار جاده ای که ابرقو را به یزد متصل می کند و در بالای تپه ای مشرف بر جاده و شهر قدیمی ابرقو قرار گرفته است.
4- گنبد یوسف بن قیصر (یوسف بن کوثر) :این گنبد درنخجوان واقع شده است. شهر نخجوان که در شمال آذربایجان (در شوروی سابق) قرار دارد، به واسطه داشتن آثار معماری دورۀ سلجوقیان از نظر هنر معماری این دوره اهمیت زیادی دارد. این شهر و شهر مراغه در دورۀ اتابکهای آذربایجان از جهت معماری پیشرفت زیادی داشته اند و دو مرکزدرخشان هنرمعماری بوده اند.
5- گنبد شیخ جنید: این گنبد در بالای تپه ای مشرف به دهکدۀ توران پشت، از دهات قدیمی شهر یزد، واقع شده است.توران پشت که در تلفظ عامه تورون پشت می خوانند در 72 کیلومتری جنوب غربی شهرستان یزد قرار دارد. [37]
6- گنبد جبلیّه : در مشرق شهر کرمان گنبذی سنگی است که به گنبد گبری شهرت دارد. وجه تسمیۀ این بنای عظیم و محکم که به گنبد جبلیه یا جبل معروف است، [38] شاید وجود سنگهای بکاربرده شده درآن و همچنین مکان برقراری آن باشد، زیرا گنبد بر فراز محلی قرار گرفته است که اطراف آن کوههای مسجد صاحب الزمان و قلعۀ دختر و سیدحسین [39] قرار دارد.
7- مقبرۀ خواجه اتابک : این مقبره در جنوب شرقی و نزدیک مسجد بازار شهرکرمان قرار دارد. از بناهای سدۀ ششم هجری و ازآثار دورۀ سلجوقیان است.[40]
8- برج نقاره خانه: این برج بر فراز کوهی به همین نام در شهر ری قرار دارد. کاوشهای علمی انجان شده در اطراف برج گویای این است که برج مزبور محل دخمه و آرامگاهی از زمان سلجوقیان می باشد.
9- مزار پیرخمرۀ سبزپوش: در ابرقو، علاوه بر بنای تاریخی گنبد علی آثار دیگری هم از دورۀ سلجوقیان یعنی قرون پنجم و ششم هجری وجود دارد. که بقایایی از آنها کم و بیش باقی و مشهود است؛ بنای کوچک مزار چیر خمرۀ سبزپوش یکی از آنهاست. [41]
10- گنبد دوازده امام
ده ضلعی ها
1. مقبرۀ مؤمنه خاتون: شهر نخجوان واقع در قفقاز، یکی از مراکز مهم معماری اسلامی ایران به
شمار می رود .[42] این شهر در حدود 200 کیلومتری شمال شهر مراغه قرار دارد. در واقع بعد از مراغه دومین مرکز معماری مقبره های دورۀ سلجوقیان بوده و نقش مهمی در معرفی ابنیه این دوره از معماری ایران دارد.
2. گنبد کبود : گنبد کبود معروف به مقبرۀ هلاکو در محوطه مدرسه آذربادگان واقع در مرکز شهر مراغه قرار گرفته است. این گنبد در بین آثار شهر مراغه از شهرت خاصی برخوردار است به فاصلۀ ده متری برج مدور از دورۀ سلجوقیان بنا شده است.
نتیجه : اوج شکوفایی تمدن ایرانی در دروۀ ترکمنان سلجوقی ، نام ایران را پیوسته در ردیف کشورهای دارای فرهنگ، هنری تمدن شکوهمند قرار داده است. جاذبه های گردشگری و توریستی این بناها موجب گشته است تا آکادمیسین ها، محققان و تاریخ پژوهان ایران را بعنوان کشورهای بزرگ با قدمتی دیرینه بشناسند و به مطالعه آثار بی نظیری بپردازند که بسیاری از آنان یادگار ترکمنان سلجوق بود، تاکنون پابرجا ست.
--------------------------------------------------------------------------------
- «سیر فرهنگ در عهد سلجوقیان»، هنر و مردم، ص 74-73[1]
[2] - تاریخ صنایع ایران، ص 143
[3] )معماری اسلامی ایران در دورۀ سلجوقیان، دکتر غلامعلی حاتم، ص 13
[4] ) سیری در معماری ایران، ص 161
[5] ) تاریخ تمدن ایران، ص 321
[6] ) فرهنگ معماری، ص 40-30
[7] ) «گنبد سرخ مراغه»، هنر و مردم، ص 4
[8] ) تاریخ صنایع ایران، ص 152
[9] ) معماری اسلامی ایران در دورۀ سلجوقیان، دکتر غلامعلی حاتم، ص 14
[10] ) تاریخ تمدن ایران، ص 322
[11] ) تاریخ هنر اسلامی، ص 61
[12] ) تاریخ تمدن ، ص 207
[13] ) راهنمای صنایع اسلامی، ص 96
[14] )صنایع ایران بعد از اسلام، ص 53
[15] ) معماری اسلامی ایران دردورۀ ایلخانان، ص 37.
[16] )پیدایش مناره در اسلام ، ص 56
[17] ) «مناره و منارۀ تزئینی در آثار تاریخی اسلامی ایران» ، هنر و مردم، ص 69.
[18] ) هنراسلامی، ص 76.
[19] ) صنایع ایران بعد از اسلام ،ص 12.
[20] ) Turk sanan, p.89.
[21] ) هنر ایرانی، ص 413
[22] ) هنر اسلامی ، ص 76.
[23] ) معماری اسلامی ایران در دورۀ سلجوقیان، ص 76
[24] ) صنایع ایران بعد از اسلام، ص 12
[25] ) سیری در معماری ایران، ص 161
[26] ) هنر اسلامی، ص 81.
[27] ) هنر اسلامی، ص 74-73
[28] ) معماری اسلامی ایران در دورۀ سلجوقیان، ص 102
[29] ) صنایع ایران بعد از اسلام، ص 48
[30] (Islam Ansiklopedisi, P.412.
[31] ( Turk Kubbesi, P.178.
[32] ( Asir Azerbaycan Mimarisi, P.113.
[33] ) آگاهینامه، شماره 31.
[34] (Asir Azerbaycan Mimarisi, P.101.
[35] ( David Stronach
[36] (T. Cayler Young jun
[37] ) یادگاری های یزد، معرفی ابنیۀ تاریخی و آثار باستانی، ص 274-272
[38])آثار باستانی کرمان، ص 4
[39] ) تاریخ کرمان (سالاریه)، ص قیط.
[40] ) آثار باستانی کرمان، ص 4.
[41] ) اقلیم پارس، آثار تاریخی و اماکن باستانی فارس، ص 5
[42] ) Islam Mimariasi P.152.
دکتر ارازمحمد سارلی
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاداسلامی – واحدآزادشهر
مدیر مؤسسه فرهنگی و انتشاراتی مختومقلی فراغی گرگان
متعاقب استقرار خاندان سلجوق و گسترش قلمرو حکومت آنان تمدنی به نام تمدن سلاجقه ی ایران به وجود آمد که در تاریخ سیاسی و اجتماعی و فرهنگی ملت ما اهمیت بسزایی دارد.[1] در دوران سلطنت این خاندان، شهرهای اصفهان، مرو، نیشابور، هرات، جرجان و ری مرکز تجمع صاحبان هنر و پیشه بوده اند که امروز خوشبختانه بسیاری از آثار این هنرمندان در موزه های داخلی و خارجی دیده می شود. در این عصر صنایع و معماری نه تنها درداخل ایران زنده و با عشق و ابتکار زیاد تعقیب شد، بلکه فتوحات سلجوقیان اصول صنایع ایران را تا سواحل مدیترانه و حتی تا شمال آفریقا[2] بسط داد. به همین جهت دوره ی سلجوقیان از لحاظ سبک و شیوه ی هنری در تاریخ هنر ایران دارای مقام ویژه ای است. به بیان دیگر، با آمدن سلاجقه به ایران تحولی در هنر این دوره ی ایران رخ داد، زیرا وحدت سیاسی باعث شکوفایی علوم دینی و فنون شد. به همین دلیل، این عصر را می توان دوره ی «درخشان معماری ایران» دانست. زیرا دراین دوره هنر معماری شکوفا شد و به درجه ی کمال رسید و هنرمندان و معماران چیره دست آثار فراوانی به وجود آوردند. در این زمان ایران در معماری به عوامل و عناصری که بتوان با آنها به ساختمان مسجد بزرگی که دارای حیاط مرکزی و چهار ایوان باشد، دست یافت و از تلفیق دو عامل، حیاط چهار ایوانی و تالار مربع گنبددار چهار طاقی ، مسجد بزرگ ایرانی به وجود آمد.[3]
این سبک مسجد چهار ایوانی، اساس معماری مذهبی و کاروانسرا و مدرسه سازی ایران را تشکیل می دهد[4] و بدین ترتیب، دردوره ی سلطنت سلجوقیان سبک ساختمان مساجد با ایوانهای چهارگانه در ایران مرسوم شد و ظاهراً معماران ایرانی که از سبک ساختمانی مزبور راضی به نظر می رسیدند از آن پس کارخود را انجام یافته دیده، همّ خود را مصروف تزئینات عمارت کردند.[5] و با توجه به اینکه تزئینات جزئی از معماری و عناصر به کار رفته در آن را تشکیل می دهد. تزئین ابنیه در این دوره با دقت تمام انجام گرفته است. یکی از عناصر تزئینی که از آن استفاده ی زیادی شده، آجر است. آجر در این دوره رفته رفته جای خشت را در بناهای مذهبی گرفت و در نتیجه سطح آجر که از مصالح مرغوب، قابل رؤیت و بادوام بود، درمعرض دید قرار گرفته، از انواع امکانات هندسی در کاربرد آجر استفاده شد و در بناها به شیوه ی بسیار ماهرانه به کار رفت[6] و مطابق رسم آن زمان سطوح خارجی
بنا بدون هیچ گونه پوشش اضافی با همان نماسازی آجری عرضه شده است.
می توان گفت هنر آجرتراشی و تزئین ابنیه به وسیله ی آجرهای تراشیده از قرن پنجم هجری در ایرن معمول بود و تا اواخر قرن ششم هجری راه تکامل خود را پیمود.[7] اما ذکر این مطلب لازم است که کمی قبل از آنکه سلجوقیان به ایران دست یابند، سلطان محمود غزنوی بنای عظیم و زیبایی در غزنین ساخت. برج ظفر وی و برج ظفر سلطان مسعود سوم نشان می دهد که معماری، مخصوصاً آجرکاری آن زمان پیش از آنکه سلجوقیان سر از اطاعت غزنویان بپیچند تا چه حد ترقی کرده بود.
بنابراین جای تعجب نیست که آجرکاری ایران در معماری سلجوقی به آخرین درجه ی ترقی رسیده و تقریباً کامل شده است. با این همه باید دانست که معماری سلجوقیان تقلید از معماری غزنوی یا دیگران نیست، بلکه سبک و اسلوب خاصی داشته، دارای ابتکار و مظاهر زیبایی بزرگی است.[8]
در این دوره یکی دیگر از مشخصات معماری، ایجاد کتیبه و خطوط تزئینی از آجر تراشیده با برآمدگی و فرورفتگیهاست که در اکثر بناهای این زمان مشاهده می شود.[9] بعد از تبدیل خط کوفی به خط نسخ، نحوه ی تراشیدن آجر و تشکیل حروف و کلمات این خط با دشواریهایی مواجه می شود، از این رو کتیبه ها و تزئینات آجری، جای خود را به گچبری می دهند. بطوریکه بعد از آن زمان محرابها و دیوارها با طرحهای برجسته ی گچبری تزئین می شوند.
در اواخر دوره ی سلجوقیان کاشی لعابدار به رنگ فیروزه ای در ابنیه ی ایرانی ظاهر می گردد. رنگ و تزئینات گچبری نقش مهمی در معماری این دوره دارد. تزئینات آجر تراشیده در درجه ی دوم اهمیت قرار می گیرد و تزئینات رنگی جای آرایش آجری رادر نمای ساختمان اشغال می کند.[10] در این دوره، علاوه بر فرمهای تزئینی از قبیل فرمهای خفته و راسته، بادبزنی، بافت حصیری، و دیگر فرمهای سلجوقی، نوعی تزئین مرکب از آجر و کاشی یا آجر و کاشی و گچبری اضافه می شود که پایه گذار کاشیکاریهای زیبای معماری دوران پس از سلجوقیان می شود.
«سلجوقیان ساختمانهای خود را با طرحهای برجسته و گچبریها تزئین می کردند و دیوارهای اتاقها را با کاشیهای رنگین درخشان می پوشانیدند. در ایران رنگ آمیزی از ضروریات است. زیرا که بیشتر آن سرزمین، بیابان است و گلها و گیاهان در بهار دورانی کوتاه دارند و با فرارسیدن فصل گرما تنها زمین تشنه لب برجای می ماند. پس دیوارهای رنگین کاخها و محراب مسجدها می تواند جبران بی رنگیهای طبیعت را بکنند و در هر فصل یادگاری از بهار باشند.»[11]
در قرن یازدهم (پنجم هجری) تزئین روکار، با کاشی منقش براق معمول شد؛ بدینسان در قلمرو اسلام همه ی هنرها به خدمت مسجد درآمدند و از این راه جلال و سرافرازی یافتند. مجسمه ساز که از بیم تجدید بت پرستی از تراشیدن مجسمه منع شده بود کوشش خود را در راه ایجاد نقوش برجسته به کار انداخت و از تراش سنگ و گچبری اشکال فراوان به وجود آورد. سفالگر ایرانی برای سردر مسجد و منبر ومحراب، معرقهای چند رنگ و کاشیهای براق به کار می برد.[12]
اما این تزئینات و گچبری تنها برای تزئین مسجد بکار نمی رفت. بلکه قصرها و منازل و اشراف نیز با این عناصر تزئینی مزین می شده است. عناصر عمده ی طرحهای تزئینی در ابنیه مذهبی را نقوش گل و بوته – که از تزئینات اصلی اسلامی است- و کتیبه های عظیم به خط کوفی تشکیل می دهند [13]، که در واقع از مشخصات اصلی معماری سلجوقی است. این مقرنسها که به شکل طبقاتی روی هم ساخته شده اند برای تزئین و آرایش بنا و برای آنکه بتدریج از شکلی هندسی به شکل دیگری برسند- مخصوصاً از اشکال مربع به اشکال دایره ای که گنبدها بر آنها قرار می گیرند- به کار می رود که بیشتر اوقات این مقرنسها در جبهه ی ساختمانها به کار رفته است.[14] به طور کلی می توان گفت که این هنر تزئینی در دوره سلجوقیان در مرحله ی تحول شدید بوده، از صورت کلی که در ممالک مختلف و نواحی اشغالی عرب بروز کرده بود به سوی عوامل و عناصر ساسانی از جمله تالارهای مربع بزرگ رفت و چون سقف این نوع تالارها به کمک گوشوار ساخته می شد، زمینه ی مناسبی برای توسعه ی مقرنس فراهم شد.
بناهای ترکمنان سلجوق
غالب بناهای تاریخی ترکمنان سلجوق که بر پا بوده و قابل مطالعه می باشند، جنبه ی مذهبی دارند.
می توان استنباط کرد که سلجوقیان به ترتیب ساختن مساجد، مدارس و مقبره ها را بر دیگر بناها ترجیح داده اند، چرا که از بنای کاخها، خانه ها و دیگر آثار معماری این دوره اطلاع زیادی در دست نیست. طی سالهای اخیر کاوشهای علمی نشان داد که در بعضی از نواحی ایران نمونه هایی از این نوع معماری سلجوقی کشف شده است در مجموع می توان گفت معماری ترکمنان سلجوق در ایران متمرکز در ایجاد بنای ساختمانهایی از نوع مسجد بوده است و برای رسیدن به این هدف با استفاده از عناصر معماری ساسانی (گنبد، ایوان، حیاط) و اسلوب ساختمانهای طاقدار و دیگر روشهای مختلف توانسته اند خاصیت و کیفیت دقیقی به معماری این دوره ی ایران ببخشند و در نتیجه معماری شکل مشخص ایرانی به خود گرفته، طرح حیاط چهار ایوانی با رواقهای اطراف آن اساس معماری سلجوقیان را در بناهای مذهبی و غیر مذهبی تشکیل داده است.
1- مساجد
سده ی پنجم هجری، شاهد شکوفایی و کمال هنر معماری ترکمنان سلجوق بود. این دوره که مصادف با اقتدار کامل سیاسی و ترویج دین همراه بود، معماران زمان سلجوقی با استفاده از فرمهای زمان ساسانی و مهارت در بکار بردن آنها به عوامل و عناصری که بتوان با آن مساجد بزرگ را بنا کرد دست یافتند و سبک معماری چهارایوانی در بناهای مذهبی، بخصوص در مساجد این زمان متداول شد و بیشتر ابنیه ایران بر محور معماری چهارایوانی ساخته شدند. این سبک معماری نه تنها در ایران بلکه در بیشتر سرزمینهای اسلامی تحت سلطۀ سلجوقیان رواج یافت و در نتیجه، مساجد بزرگی با این طرز معماری در کشورهای اسلامی ساخته شد. با یک نظر اجمالی به مساجد مهم ایران که بعد از دورۀ سلجوقیان احداث شده است، بخوبی می توان دید که طرح مزبور تا چه اندازه سرمشق و نمونۀ عمومی مساجد در ادوار بعدی گردیده است. بطوریکه هم اکنون نیز در پیروی از شیوۀ مزبور ادامه دارد. با در نظر گرفتن اینکه ادامۀ این شیوۀ معماری بعد از دورۀ سلجوقیان بیانگر همان ویژگی معماری ایران است که از تداوم بی نظیری برخوردار می باشد، می توان گفت معماری ایران در سیر تحولی خود در هر دوره، از تجارب گذشتگان سود جسته و با تکامل آن توانسته است آثار باارزشی خلق کند که امروزه مایۀ مباهات ما ایرانیان است. نقشه و طرح کلی مساجد، در شکل کامل خود، در این دوره دارای خصوصیات ذیل است:
« در ابتدای محور طولی بنا، سردر ایوان قرار دارد که در جلوی آن صحن بار واقع است. طاقنماهای دور صحن به چهار ایوان ختم می شوند که دو ایوان در محور طولی و دو ایوان در محور عرضی قرار دارند و شبستانها در پشت طاقنماها واقعند؛ ایوان اصلی در محور طولی مسجد و روبروی ایوان ورودی، که سوی دیگر صحن است قرار دارد و به شبستان مربع شکلی باز می شود که گنبد دارد و در دیوار جنوبی آن، در انتهای محور طولی مسجد، محراب واقع است.»[15] مهمترین مساجد دورۀ سلجوقی که همۀ این عوامل را دارند عبارتند از: مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع زواره، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع برسیان، مسجد جامع گلپایگان و مسجد جامع قزوین.
2-مناره ها
مناره معمولاً درکنار مساجد برپاگشته و در هنر معماری اسلامی دارای مقام ویژه ای است. این عنصر مسجد جهت رساندن صدای مؤذن و فراخوانی تودۀ نمازگزاران در مساجد به وجود آمد وجنبۀ تزئینی و آرایشی آن در ایران بسرعت قوی تر شد؛ به گونه ای که کحلی شد برای نمایش انواع هنرهای تزئینی آجرکاری و کاشیکاری. ظاهراً زینت دادن و منقش و رنگی کردن مناره ها از نیمۀ قرن سوم هجری به بعد معمول شده است. از این دوره به بعد بدنه و کلیۀ قسمتهای خارج مناره را با آجر، گچ و کاشیهای رنگی با استفاده از آیات و احادیث نبوی(ص) زینت می داده اند. [16] ایجاد مناره های برافراشته گویای این حقیقت است که مناره تنها به عنوان محل پرتوافکنی چراغها و گفتن اذان و فراخوانی برای نماز مورد استفاده قرار نگرفته، بلکه بیشتر برای زینت مساجد به کار می رفته است. با توجه به ارتفاع این مناره ها که نگاه را به بالا می کشاند و عظمت را القاء می کند، می توان گفت وجود مناره در مساجد وسیلۀ نزدیک شدن به خالق و نیروهای طبیعت نیز هست و به همین دلیل در تزئین و زیباسازی مناره دقت زیادی شده است. بطوریکه هر مناره فقط نشان دهندۀ یک هنر نیست. بلکه بعضی از مناره ها جلوه گر مجموعه ای از هنرهای تزئینی، خطاطی،نقوش هندسی و گلبوته های مختلف هستند.در بدو امر، قاعده و قانون خاصی برای محل ساخت مناره ها نبوده است. گاه در چهار گوشۀ مسجد، زمانی جدا از در ورودی، گاهی وصل به بنا و گاهی با فاصیه از بنای مسجد ساخته می شده است. ساختن مناره در زمان سلجوقیان در سطح بسیار گسترده ای توسعه و تکامل یافته و از اهمیت خاصی نیز برخوردار است. این دوره ایجاد مناره به صورت نشانی از مساجد و راهنمای کاروانیان به شهر رواج فوق العاده ای داشته و در طرز بنای آنها دگرگونیهایی پیدا شده است. این دگرگونیها و نوآوری را می توان از شاهکارهای هنر معماری ایران دانست. فرم بیشتر مناره های سلجوقی استوانه ای و شامل انواع مناره های کوتاه و ضخیم و مناره های بلند، که قسمت بالای آن باریک و ظریف است، می شود. این مناره ها به واسطۀ ارتفاع بلندی که داشته اند کمتر برای اذان گویی به کار می رفته اند و مؤذن بالای مسجد اذان می داده است. در واقع این مناره های بلند و باریک و مزین شده بیشتر جنبۀ زینتی داشته و با باریک و وسیع شدن تنه، حلقه ها و قرنیزهای تزئینی خود، زیبایی خاصی را القا می کنند. [17] در بعضی از این مناره ها مقرنس کاریهای بسیار زیبایی دیده می شود که مناره شکل میله های چراغهای دریایی به خود گرفته است. تزئینات این مناره های آجری – با توجه به اینکه هنر آجرچینی پرکار و پرنقشه از خصوصیات معماری دورۀ سلجوقی بوده- عبارت است ازنقشهای آجرکاری تکرار شده، نقوش هندسی، زیگزاگها، ضربدرها، مشبکها، کتیبه ها و خطوط کوفی برجسته از آجر و کاشی آبی رنگ که گاهی تمام بدنه را می پوشاند یا به منطقه و قسمتهای هندسی تقسیم می شود. با نگاهی به تزئینات این مناره ها می توان گفت که مناره زمینۀ مناسبی برای اعمال ذوق و سلیقه هنرمندان در هنر آجرکاری این دوره از معماری ایران بوده است. مناره های دورۀ سلجوقیان مثل اکثرمناره های دوران اسلامی ایران، در داخل میله دارای پلکانی هستند که پله های آنها در اطراف محوری به بالا صعود می کند و معمولاً پله ها حلزونی شکل ساخته شده اند. از زمان سلجوقیان مناره های باارزش و مهم زیادی به جای مانده که به ذکر آنها می پردازیم.
1) منارۀ تاریخانۀ دامغان
2) منارۀ مسجد میدان ساوه
3) منارۀ مسجد پامنار زواره
4) منارۀ مسجد جامع کاشان
5) منارۀ مسجد جامع دامغان
6) منارۀ برسیان
7) منارۀ ساوه
8) منارۀ خسروگرد
9) منارۀ چهل دختر
10) منارۀ بسطام
11) منارۀ گار
12) منارۀ علی
13) منارۀ سین
14) منارۀ ساربان
15) منارۀ زیار
16) منارۀ راهروان
17) منارۀ مسجد گز
18) منارۀ سمنان
19) منارۀ خرم آباد
20) منارۀ مدرسه
21) منارۀ پنجه شاه کاشان
3. مدارس
سلجوقیان ، با ایجاد مدارس بنای مذهبی دیگری را وارد معماری اسلامی کردند.[18] مدرسه در ارتقاء سطح فرهنگ و توسعۀ دانش در بین توده های مردم کاملاً مؤثر و مورد توجه بود. به طوری که در اندک زمانی این مراکز به شکل یک تشکیلات دولتی درآمد و محل تعلیم و پرورش مأموران دولتی شد. اما در زمان سلجوقیان پیشرفت بسیاری داشته، احداث مدارس مذهبی به طور محسوسی توسعه یافته و در آنها اصول مذهب اهل سنت بویژه فقه شافعی تدریس می شده است.
در آن وقت مذهب شافعی پیروان زیادی داشته است که در بعضی از نقاط ایران به سر می بردند. [19] یکی از ممیزات این دوره منظم کردن این گونه مراکز آموزشی است که جنبۀ کاملاً رسمی پیدا کرد و اولین مرکزی که نام مدرسه به خود گرفت، مدرسه ای است که در زمان طغرل در شهر نیشابور تأسیس شد. ناصرخسرو در سفری که به سال 441 هجری (1046 هجری) به این شهر کرده است، وضعیت این مدرسه را بسیار پیشرفته ذکر می کند. [20] یکی از کسانی که سهم بسزایی در گسترش این مراکز آموزشی دراین دوره داشت،خواجه نظام الملک وزیر سلجوقیان بود که اولی مدرسۀ چهارایوانی به نام نظامیه را به سال 457 هجری در بغداد برای ابو اسحاق شیرازی، فقیه معروف تأسیس کرد. چند سال بعد نیز مدرسۀ دیگری در نیشابور برای فقیه دیگر، جوینی، ساخ. پس از آن در شهرهای بصره، اصفهان، بلخ، هرات، موصل، خرجرد، طوس و جاهای دیگر مدارسی از این نوع تأسیس کرد. جانشینان نظام الملک از او سرمشق گرفته، ساختن مدارس در سراسر امپراتوری سلجوقی گسترش یافت. [21] یکی از عوامل مؤثر درایجاد این گونه مدارس ایمان مذهبی مردم بود که باعث شد مدارسی را برای امور خیریه وقف کنند، بطوریکه در بعضی از شهرها تعداد این گونه مدارس وقف شده به دهها مدرسه می رسیده است.[22] متأسفانه از مدارسی که در این دوره به دست این وزیر یا دیگران ساخته شده اثر چندانی باقی نیست ولی بررسی های انجام شده نشان می دهد که این مدارس دارای حیاطهای مرکزی و چهار ایوان بوده اند. این مدارس تأثیر زیادی در طرز ساختن مساجد نیز داشته است. زیرا ایرانیان از آن وقت توانسته اند دگرگونی در بنای مساجد ومدارس ایجاد کنند.[23] حیاطهای مستطیل شکل مدارس و گنبدهای مساجد باعث شد که این سبک ساختمان بزدی از ایران به سایر کشورهای اسلامی منتقی و معمول شود و رفته رفته صحنهای مساجد با فضای مدارس چندان تفاوت و اختلافی نداشته باشد. [24] و همان اصول مسجد سازی در بنای ساختمان این مدارس رعایت می شده است با این تفاوت که لزوماً به جای شبستان مسجد، اتاقهایی جهت سکونت طلاب در اطراف حیاط مرکزی می ساخته اند. [25] اگر چه آثار مدارس زیادی از دورۀ سلجوقیان به جای نمانده ولی بررسی بقایای دو مدرسه خارگرد (خرجرد) و ری می توان به طرح و کیفیت بنای مدارس در دورۀ سلجوقیان پی برد.
2. کاروانسراها
ساختار حکومتی ترکمنان سلجوق ، ایجاب می کرد تا بنابر ضرورت دست به احداث ساختمانهایی بزنند که ارزش معماری و انسانی فوق العاده ای را داشته است. کاروانسراها به عنوان یکی از بناهای عام المنفعه به طور منظم در تمام جاده های اصلی و مهم برای استراحت کاروانیان به صورت آبرومندی بنا می شد. به طوری که از مفهوم کاروانسرا استنباط می شود، وجود این بناها مرحلۀ پیشرفته ای از زندگی را مجسم می کند و در واقع شاهرگ حیات اقتصادی و بازرگانی هر دوره را تشکیل می دهد. تردد کاروانها و مبادلۀ کالاهای بازرگانی در دورۀ سلجوقیان برتعداد این کاروانسراها افزود. و از آنجا که امپراتوری سلجوقیان مراحل پیشرفت خود را طی می کرد، احداث چنین ابنیه ای مورد توجه بوده است. بنابراین از دوران سلجوقی به بعد می توان تحول کاروانسراها را از نشر اصول ساختمانی تحت بررسی قرار داد. گرچه این نوع کاروانسراها از ایام کهن در این سرزمین وجود داشته اند، ولی برای نخستین بار در تاریخ مشرق زمین این کاروانسراها در زمان سلجوقیان با آجر ساخته شدند و به همین جهت برپاکردن و حفظ و نگهداری چنین ابنیه ای متحمل مخارج گزافی می شده است. این کاروانسراها که تنها در برابر انواع حوادث پایداری کرده اند، هنوز در دورافتاده ترین نقاط کشور پابرجای هستند. در این کاروانسراها که محل اقامت موقت و استراحتگاهی برای مسافران و کاروانیان بود مردمانی از هر قشر و طبقه در کنار هم اقامت می کردند و در بسیاری از مواقع مکانهای بسیار مناسبی برای دفاع در برابر راهزنان به شمار می رفتند. این ابنیۀ عظیم به نامهای کاروانسرا، رباط یا خان نامیده شده اند و در حقیقت عملکرد و مفهوم آنها یکی است و همگی با اهمیت خاصی ساخته شده اند. طرز بنای این کاروانسراها به طور قطع در سبک ساختمانی مدرسه ها نیز تأثیرگذاشته است. با در نظر گرفتن دیگر بناهای این دوره، می توان گفت که کاروانسراها قسمت اعظم ابنیۀ غیرمذهبی را در زمان سلجوقیان تشکیل می دهند. [26] متأسفانه بقایای چند نمونۀ قدیمی از این گونه بناها بر جای مانده است که آنها نیز احتیاج به بازسازی و مراقبت دارند.
1. رباط شریف
2. رباط انوشیروان
3. رباط ملک
4. کاروانسرای زعفرانیه
3. مقبره ها و برجهای مقبره
ترکمنان سلجوق به ساختن مقبره ها به عنوان مهمترین بنای مذهبی ، اهمیت زیادی دادند. [27] طرز بنای آرامگاههای این دوره ادامه و دنبالۀ شیوه معماری مقبره های آل بویه و آل زیار است که تکنیک و طرز بنای آنها بیشتر مؤثر از مقبره های ناحیۀ شمال ایران است. این طرز بنا همراه با تکنیک آن توسط آل بویه به شهر ری و دیگر نواحی ایران منتقل شده و فرم این مقبره ها به دو صورت مختلف است.مقبره به شکل برج ومقبره به شکل قبّه . هر دو نوع آن در مشرق ایران (خراسان) تکمیل می شود و به عنوان مقبره های اُمرای ایرانی یا تُرک یا فرمانداران بنا می شود. عموماً بر فراز این مقبره ها، گنبدی ساخته می شد که همین گنبد صورت دینی به آن بنا می داد. شاید بتوان گفت که درساختن مقبره های گنبددار، معمارها تا حدی از فن معماری هلنی یا مسیحیت شرقی تأثیر گرفته و این روش را از آنها اقتباس کرده اند.[28] این حدس بیشتر از این جهت تأیید می شود که امویها گنبد بیت المقدس را که معروف به قبه الصخره است و عباسیها گنبد صلیبیه سامره را از آنها اقتباس کرده اند. [29] تکامل این معماری را در زمان سلجوقیان می توانیم با درنظر گرفتن انواع شکل و نقشۀ مقبره های این دوره که شامل آرامگاههای چهارگوش، چندضلعی، دایره و ترکدار می باشند بخوبی بررسی کنیم.
در شرح کلی مقبره های دورۀ سلجوقیان در ایران می توان گفت که بیشتر مقبره های این دوره دو طبقه بنا شده اند. طبقۀ بالا یا اتاق مقبره و طبقۀ زیرین یا دخمه که محل دفن اجساد بوده است. طبقۀ بالا بیشتر جهت انجام فرایض دینی مورد استفاده قرار می گرفته و به همین دلیل در بعضی از این آرامگاهها یا مقبره ها یا محراب نمایی در جهت قبله وجود دارد. این مقبره ها در داخل به وسیلۀ یک سقف یا قبه نیم دایره و در خارج به وسیله گنبد مخروطی، هرمی و یا قبه ای متناسب با بدنه پوشانیده شده اند.
گنبد مقبره ها معمولاً دو پوشه بوده که پوشش خارجی آن جهت محافظت ساخته شده است. در بعضی از این مقبره ها برای عظیم و بلند نشان دادن آنها، روی قبه داخلی توسط یک ساقۀ استوانه ای یا منشوری دومین قبه یا گنبد کلاه مانند بنا شده است که پوشش خارجی را تشکیل می دهد و بدین وسیله گنبد رفیع تر شده، از فاصله های دور بخوبی دیده می شود. این طرز معماری خود حالت دینی و احترام بیشتری برا ی مقبره ها کسب کرده است. [30] بنای این نوع مقبره ها در دوران سلاجقه رواج زیادی داشته و یکی از نمونه های زیبای آن، مقبرۀ سلطان سنجر درمرو است که گنبدش قبه ای شکل و شبیه به چادرهای اقوام بیابانگرد و تُرک می باشد. [31] این گنبد با کاشیهای آبی مزین میان شکل آنها با چادرهایی باشد که در آنها زندگی می کرده اند. غالباً مقبره های افراد خاندان سلطنتی به شکل برجهای استوانه ای شکل بوده که با سقفهای مخروطی شکل پوشیده می شده است و بعضی از این برجها دارای دیوارهای ترکدار، چند ضلعی یا چهارگوش بوده اند که در گروه بندی این مقبره ها ذکر خواهد شد.
مقبره های دایره شکل
1- برج چهل دختران
2- مقبرۀ چهل دختران واقع در شهر دامغان دومین آرامگاه به جای مانده از زمان طغرل سلجوقی است. این مقبرۀ برجیشکل در وسط شهر و در پشت بقعۀ امامزاده جعفر قرار گرفته به طوری که مجکوعۀ امامزاده و ملحقات آن مانع دید نمای اصلی می شود.
3- - برج مدور: این مقبرۀ برجی شکل در مرکز شهر مراغه در کنار گنبد کبود واقع شده است و مثل چهار مقبرۀ دیگر این شهر از آجر ساخته شده از آجر ساخته شده و در بالای سکویی بلند و دخمه ای عمیق قرار گرفته است.
4- سه گنبد: این گنبد زمانی در جنوب شرقی شهر ارومیه واقع شده بود که اکنونبه علت گسترش شهر در داخل شهر قرار گرفته است. تا قرن نوزدهم به این اثر توجهی نشده بود و اولین بار در سال 1852 میلادی از طرف ن. خانیکوف این برج به دنیای هنر شناسانده شد.[32]
5- برج مهماندوست: در 20 کیلومتری شمال شرقی شهر دامغان، نزدیک قریۀ مهماندوست، در سمت چپ جادۀ دامغان- مشهد برجی آجری برپاست که اهالی قریه های مجاور آن را امامزاده قاسم از اولاد موسی بن جعفر (ع) می دانند (قریه ای که درجنوب این برج واقع شده، به همین سبب امام آباد نامیده می شود.) ولی برج مذکور هیچ گونه شباهتی به امامزاده ندارد و شاید آرامگاه یکی از بزرگان دوران سلجوقی باشد.[33]
6- برج طغرل: یکی از زیباترین آثار بجای مانده از دوران قدیم، برج طغرل واقع در شهر ری، در 20 کیلومتری جنوب تهران است. این برج به فاصله ای اندک در شرق بقعۀ ابن بابویه واقع شده که مردم محل بیشتر آن را برج قدیم می نامند.
7- گنبد سرخ : این گنبد جنوب شهر مراغه و در مجاور گورستان شهر واقع شده است. در آذربایجان به این بقعه گنبد قرمز گفته می شود که از طرف مردم بومی «قرمزی گمبذ» نامیده شده است. [34] علت این نامگذاری وجود آجرهای قرمزی است که در این بنا به کار رفته است. مصالح ساختمانی این گنبد سلجوقی که قدیمی ترین بقعۀ مراغه به شمار می رود از سنگ وآجر و ملاط آن مخلوطی از گچ وماسه است.
8- گنبد علویان: یکی از بناهای تاریخی اسلامی در شهرهمدان، گنبد علویان است. این گنبد در حال حاضر درداخل حیاط دبیرستان علوی همدان واقع شده است. در مورد اینکه این مقبره در زمان سلجوقیان شناخته شده یا در دورۀ مغول اختلاف عقیده وجود دارد.
9- بقعه پیرمسلم: این اثر تاریخی در شهر کوچک تاکستان واقع در 35 کیلومتری قزوین، بین راه قزوین- همدان قرار دارد. با اینکه راه، راه پر رفت و آمدی است، اما ظاهراً این بقعه زیاد مورد توجه قرار نگرفته و شاید علتش دور افتادن مقبره از راه اصلی و واقع شدن آن در دو کیلومتری جنوب مسیر اصلی است.
مقبره های چند ضلعی
هشت ضلعیها
1- برجهای دوگانۀ خرقان : در سالهای اخیر دو آرامگاه مربوط به دورۀ سلجوقی در خرقان شناخته شده است که شرح کامل آن در مقاله ای به نام «سه آرامگاه برجی از دوران سلجوقی» به قلم دیوید استروناخ [35] و کایلریانگ [36] منتشر شده است.
این برج به سال 486 هجری (1093 میلادی) در زمان سلطنت ملکشاه سلجوقی به وسیلۀ معمار ابوالمعالی فرزند مکی، برای منصور السی یا السفی فرزند تکین ساخته شده است. از اسامی چنین استنباط می شود که بانی این آرامگاه از شخصیتهای بزرگ دورۀ سلجوقی بوده است اما به علت نبودن عناوین، شناسایی آنها خیلی مشکل است یا به قول دانشمند محترم مهندس محمدکریم پیرنیا ممکن است که نام صاحب بقعه «آلسیز بن تکین » باشد.
2- برج دماوند
شهر دماوند در 70 کیلومتری شمال شرقی تهران و در 20 کیلومتری جنوب کوه دماوند قرار دارد. برج آرامگاه
گنبدی شکل، در شرق شهر دماوند بر فراز تپه ای مسلط به شهر که دارای چشم انداز بسیار زیبایی است واقع شده است.
3 - گنبد علی:گنبد علی یا عالی، یکی از سالمترین بناهای دورۀ سلجوقی و از قدیمی ترین ابنیۀ تاریخی شهر ابرقو است. این گنبد در سه کیلومتری شرق ابرقو درکنار جاده ای که ابرقو را به یزد متصل می کند و در بالای تپه ای مشرف بر جاده و شهر قدیمی ابرقو قرار گرفته است.
4- گنبد یوسف بن قیصر (یوسف بن کوثر) :این گنبد درنخجوان واقع شده است. شهر نخجوان که در شمال آذربایجان (در شوروی سابق) قرار دارد، به واسطه داشتن آثار معماری دورۀ سلجوقیان از نظر هنر معماری این دوره اهمیت زیادی دارد. این شهر و شهر مراغه در دورۀ اتابکهای آذربایجان از جهت معماری پیشرفت زیادی داشته اند و دو مرکزدرخشان هنرمعماری بوده اند.
5- گنبد شیخ جنید: این گنبد در بالای تپه ای مشرف به دهکدۀ توران پشت، از دهات قدیمی شهر یزد، واقع شده است.توران پشت که در تلفظ عامه تورون پشت می خوانند در 72 کیلومتری جنوب غربی شهرستان یزد قرار دارد. [37]
6- گنبد جبلیّه : در مشرق شهر کرمان گنبذی سنگی است که به گنبد گبری شهرت دارد. وجه تسمیۀ این بنای عظیم و محکم که به گنبد جبلیه یا جبل معروف است، [38] شاید وجود سنگهای بکاربرده شده درآن و همچنین مکان برقراری آن باشد، زیرا گنبد بر فراز محلی قرار گرفته است که اطراف آن کوههای مسجد صاحب الزمان و قلعۀ دختر و سیدحسین [39] قرار دارد.
7- مقبرۀ خواجه اتابک : این مقبره در جنوب شرقی و نزدیک مسجد بازار شهرکرمان قرار دارد. از بناهای سدۀ ششم هجری و ازآثار دورۀ سلجوقیان است.[40]
8- برج نقاره خانه: این برج بر فراز کوهی به همین نام در شهر ری قرار دارد. کاوشهای علمی انجان شده در اطراف برج گویای این است که برج مزبور محل دخمه و آرامگاهی از زمان سلجوقیان می باشد.
9- مزار پیرخمرۀ سبزپوش: در ابرقو، علاوه بر بنای تاریخی گنبد علی آثار دیگری هم از دورۀ سلجوقیان یعنی قرون پنجم و ششم هجری وجود دارد. که بقایایی از آنها کم و بیش باقی و مشهود است؛ بنای کوچک مزار چیر خمرۀ سبزپوش یکی از آنهاست. [41]
10- گنبد دوازده امام
ده ضلعی ها
1. مقبرۀ مؤمنه خاتون: شهر نخجوان واقع در قفقاز، یکی از مراکز مهم معماری اسلامی ایران به
شمار می رود .[42] این شهر در حدود 200 کیلومتری شمال شهر مراغه قرار دارد. در واقع بعد از مراغه دومین مرکز معماری مقبره های دورۀ سلجوقیان بوده و نقش مهمی در معرفی ابنیه این دوره از معماری ایران دارد.
2. گنبد کبود : گنبد کبود معروف به مقبرۀ هلاکو در محوطه مدرسه آذربادگان واقع در مرکز شهر مراغه قرار گرفته است. این گنبد در بین آثار شهر مراغه از شهرت خاصی برخوردار است به فاصلۀ ده متری برج مدور از دورۀ سلجوقیان بنا شده است.
نتیجه : اوج شکوفایی تمدن ایرانی در دروۀ ترکمنان سلجوقی ، نام ایران را پیوسته در ردیف کشورهای دارای فرهنگ، هنری تمدن شکوهمند قرار داده است. جاذبه های گردشگری و توریستی این بناها موجب گشته است تا آکادمیسین ها، محققان و تاریخ پژوهان ایران را بعنوان کشورهای بزرگ با قدمتی دیرینه بشناسند و به مطالعه آثار بی نظیری بپردازند که بسیاری از آنان یادگار ترکمنان سلجوق بود، تاکنون پابرجا ست.
--------------------------------------------------------------------------------
- «سیر فرهنگ در عهد سلجوقیان»، هنر و مردم، ص 74-73[1]
[2] - تاریخ صنایع ایران، ص 143
[3] )معماری اسلامی ایران در دورۀ سلجوقیان، دکتر غلامعلی حاتم، ص 13
[4] ) سیری در معماری ایران، ص 161
[5] ) تاریخ تمدن ایران، ص 321
[6] ) فرهنگ معماری، ص 40-30
[7] ) «گنبد سرخ مراغه»، هنر و مردم، ص 4
[8] ) تاریخ صنایع ایران، ص 152
[9] ) معماری اسلامی ایران در دورۀ سلجوقیان، دکتر غلامعلی حاتم، ص 14
[10] ) تاریخ تمدن ایران، ص 322
[11] ) تاریخ هنر اسلامی، ص 61
[12] ) تاریخ تمدن ، ص 207
[13] ) راهنمای صنایع اسلامی، ص 96
[14] )صنایع ایران بعد از اسلام، ص 53
[15] ) معماری اسلامی ایران دردورۀ ایلخانان، ص 37.
[16] )پیدایش مناره در اسلام ، ص 56
[17] ) «مناره و منارۀ تزئینی در آثار تاریخی اسلامی ایران» ، هنر و مردم، ص 69.
[18] ) هنراسلامی، ص 76.
[19] ) صنایع ایران بعد از اسلام ،ص 12.
[20] ) Turk sanan, p.89.
[21] ) هنر ایرانی، ص 413
[22] ) هنر اسلامی ، ص 76.
[23] ) معماری اسلامی ایران در دورۀ سلجوقیان، ص 76
[24] ) صنایع ایران بعد از اسلام، ص 12
[25] ) سیری در معماری ایران، ص 161
[26] ) هنر اسلامی، ص 81.
[27] ) هنر اسلامی، ص 74-73
[28] ) معماری اسلامی ایران در دورۀ سلجوقیان، ص 102
[29] ) صنایع ایران بعد از اسلام، ص 48
[30] (Islam Ansiklopedisi, P.412.
[31] ( Turk Kubbesi, P.178.
[32] ( Asir Azerbaycan Mimarisi, P.113.
[33] ) آگاهینامه، شماره 31.
[34] (Asir Azerbaycan Mimarisi, P.101.
[35] ( David Stronach
[36] (T. Cayler Young jun
[37] ) یادگاری های یزد، معرفی ابنیۀ تاریخی و آثار باستانی، ص 274-272
[38])آثار باستانی کرمان، ص 4
[39] ) تاریخ کرمان (سالاریه)، ص قیط.
[40] ) آثار باستانی کرمان، ص 4.
[41] ) اقلیم پارس، آثار تاریخی و اماکن باستانی فارس، ص 5
[42] ) Islam Mimariasi P.152.
دکتر ارازمحمد سارلی
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاداسلامی – واحدآزادشهر
مدیر مؤسسه فرهنگی و انتشاراتی مختومقلی فراغی گرگان
